قلعه فلک الافلاک

جاذبه هاي گردشگري ايران- قلعه فلک الافلاک يکي از مشهورترين جاذبه‌هاي تاريخي و گردشگري استان لرستان است که در بالاي تپه‌اي باستاني و در مرکز شهر خرم‌آباد قرار دارد.
قلعه فلک الافلاک از شرق و جنوب شرقي به رودخانه خرم‌ رود، از غرب به خيابان امام خميني و از شمال به خيابان فلک الافلاک محدود مي‌شود.
از تاريخ ساخت قلعه فلک الافلاک و باني آن، اطلاعات دقيقي در دست نيست اما بر اساس شواهد موجود، بناي اوليه اين قلعه به زمان شاپور اول ساساني در قرن سوم ميلادي بازمي‌گردد. ساسانيان در حدود منطقه کنوني خرم‌آباد، شهري با نام شاپورخواست ساختند و از اين دژ به عنوان مرکز حکومتي و نظامي استفاده مي‌کردند. شاپورخواست بعدها ويران و در حدود سده هفتم هجري قمري، شهر خرم‌آباد فعلي به جاي آن بنا شد.
وسعت تقريبي قلعه فلک الافلاک 5300 مترمربع است و داراي 8 برج، 2 صحن و 300 جان‌پناه مي‌باشد. فضاي داخلي قلعه به 4 تالار نسبتاً بزرگ پيرامون و تعدادي تالار و اتاق تقسيم شده است. ارتفاع بلندترين ديوار تا سطح تپه 23 متر است. مصالح بکار رفته در ساخت اين قلعه، سنگ، آجر، خشت و ملات گچ و آهک است. ورودي بنا در سمت شمال و در بدنه برج جنوب غربي تعبيه شده که پس از گذر از راهروي ورودي، به حياط اول متصل مي‌گردد. در گوشه شمال شرقي حياط اول يک حلقه چاه آب به عمق 40 متر وجود دارد که آب مورد نياز ساکنان قلعه از آن تأمين مي‌شده است (البته اکنون نيز قابل بهره‌برداري مي‌باشد).
از ويژگي‌هاي اصلي اين بنا مي‌توان به قرارگيري بر فراز صخره‌هاي سنگي و اِشراف کامل آن به دره تاريخي خرم‌آباد و جاري شدن چشمه پرآب گلستان از دامنه شمالي تپه اشاره نمود. مجاورت قلعه فلک الافلاک با غارهاي پيش از تاريخ دره خرم‌آباد، سنگ نوشته خرم‌آباد، مناره آجري، پل شکسته (پل شاپوري) و گرداب سنگي، بيانگر پيوستگي تاريخي اين قلعه با آثار مذکور است.
اين قلعه در منابع تاريخي مکتوب، با نام‌هاي متفاوتي چون دژ شاپور خواست، سابرخاست، دزبر و قلعه خرماباد ياد شده است. نام «فلک الافلاک» (به معناي سپهر سپهران)، عنواني است که از دوره قاجاريه براي اين قلعه در نظر گرفته شد و از آن روزگار تا به حال باقي مانده است. در واقع وجه نامگذاري اين بنا، شايد به دليل وجود دوازده برج قلعه که اشاره‌اي به دوازده برج فلکي دارد، باشد. علاوه بر اين نام قلعه ممکن است استعاره‌اي از دست‌ نيافتني بودن آن باشد.
اين قلعه در دوره‌هاي گوناگون، دستخوش تغيير و تحولات متعددي شده است که بيشترين اين تحولات مربوط به دوره صفويه تا قاجار مي‌باشد. بر اساس مدارک موجود، تا حدود صد سال پيش، بارويي دوازده برجي در پيرامون بناي فعلي وجود داشته که اکنون آثار اين برج در محوطه شمال غربي قلعه ديده مي‌شود.
اين قلعه به لحاظ موقعيت استراتژيکي خود، در قرن چهارم هجري قمري به مقر حکومت آل حسنويه و گنجور در زمان آل‌ بويه تبديل شد. قلعه فلک الافلاک در زمان حکومت خاندان بدر (قرن چهارم هجري قمري)، به عنوان خزانه سلطنتي کاربرد داشته و در زمان اتابکان لر کوچک و واليان لرستان در دوره صفويه و قاجاريه، مقر حکومتي بود. در دوره پهلوي اول و دوم، کاربرد اين قلعه به ترتيب پادگان نظامي و زندان سياسي بوده است.
در حال حاضر قلعه فلک الافلاک که پس از ثبت در فهرست آثار ملي کشور به «موزه فلک الافلاک» تغيير نام داده است، شامل بخش‌هاي مردم‌شناسي، هنرهاي سنتي و باستان‌شناسي مي‌شود. در تالار موزه مردم‌شناسي، عکس‌ها و مدل‌هاي کوچک و بزرگ متعددي از شيوه‌ها و رسوم گوناگون زندگي مردان و زنان عشاير و روستاي منطقه لرستان به نمايش گذاشته شده است.
از ديگر آثار ديدني اين موزه در بخش مردم‌شناسي، سنگ قبرهاي اهالي منطقه است که با ديگر نواحي ايران تفاوت جالب توجهي دارند. در اين نواحي رسم بوده که بالاي قبر، سنگي عمودي قرار مي‌دادند و روي آن صحنه‌هايي از زندگي فرد درگذشته حجاري مي‌نمودند. در تالار باستان‌شناسي موزه تعداد زيادي اشياي ارزشمند مفرغي، سفالي و سنگي متعلق به هزاره‌هاي پيش از ميلاد به نمايش گذاشته شده است. اين آثار طي ساليان اخير از حفاري‌هاي گروه‌هاي باستان‌شناسي يا حفاران غيرمجاز و قاچاقچيان ضبط شده است. اين آثار بيانگر ديرينگي و پيشرفت تمدن کهن منطقه لرستان مي‌باشند.