نوشتار حاضر، بخشی از مقاله مطولی است که استاد کردوانی درباره منابع طبیعی و جاذبه های گردشگری کشورمان نوشته و در آن از کوهها، رودها، دشت ها، دریاها و دریاچه ها، جنگل ها، چشمه ها، کویرها، بیابان ها، آبشارها، تنوع گونه های گیاهی و جانوری، میوه ها و نیز انواع انرژی های کشورمان به تفصیل یاد کرده است.

از آنجا که چاپ تمامی مقاله، به دلیل محدودیت صفحات کیهان فرهنگی ممکن نبود، به اقتضای تخصص و علاقه ویژه استاد به کویرشناسی و نیز مباحثی که در پیوند با همین موضوع در مصاحبه کیهان فرهنگی با استاد کردوانی مطرح شده است، تنها بخش دوم این مقاله را که مربوط به جاذبه ها، زیبایی ها و سودمندی های دشت های مناطق داخلی خشک و بیابانی کشورمان است، برای این شماره برگزیده ایم.

کشورهایی که در نیمکره شمالی زمین در عرض جغرافیایی 15تا 45 درجه واقع شده اند، در نوار خشک یا بیابانی کره زمین قرار دارند (مانند: ایران، عربستان، صحرای آفریقا، امارات متحده عربی و غیره) زیرا در این عرض جغرافیایی «هوای پرفشار مجاور حاره ای» حاکم است. این هوای پرفشار با دو اثر و ویژگی خود به هر منطقه ای که بوزد، مانع بارندگی می شود: پراکنده کردن هوا و ندادن امکان صعود به آن. به طور کلی اینطور می توان گفت، آن هوایی ایجاد بارندگی می کند که ناپایدار باشد یعنی امکان صعود را داشته باشد، سرد بشود تا ذرات ابر بتوانند سرانجام به صورت ریزش های جوی (باران، برف و تگرگ) به سطح زمین بریزند. هوای پرفشار چنین امکانی را نمی دهد. کشور عزیزمان (ایران) که تقریباً در عرض جغرافیایی 25تا 40درجه شمالی قرار دارد، درست در داخل یا بهتر بگوییم در مغز و هسته این عرض جغرافیایی بوده و لذا تحت تأثیر شدید هوای پرفشار مجاور حاره ای واقع شده است و لذا می بایست سراسر آن دارای آب و هوای خشک و بیابانی و فقیر از لحاظ بارندگی می شد، مانند: امارات متحده عربی و دیگر شیخ نشین های خلیج فارس، عربستان، صحرای آفریقا و غیره. اما خوشبختانه، در طول دوره زمین ساختی یا تکامل کره زمین در محدوده کشور ما، دو پدیده اتفاق افتاده یا عوارض طبیعی به وجود آمده که در بسیاری از مناطق آن، اثر بسیار نامطلوب هوای پرفشار مجاور حاره ای و نیز بادهای آلیزه که آن هم در همین عرض های جغرافیایی باعث خشکی آب و هوا می شود، از بین رفته و ایران دارای انواع یا تیپهای مختلف آب و هوا و از این لحاظ یک کشور تقریباً استثنایی در جهان شده است. یکی از این دو پدیده خشک شدن دریاها ولی باقی ماندن دو دریا در شمال و جنوب کشور است (دریای خزر در شمال، خلیج فارس و دریای عمان در جنوب) و دیگری، چین خورده و کوهستانی شدن قسمت اعظم آن است.

- منابع طبیعی تجدید شوند (کویرها یا نمکزارها و ماسه های بادی)
در مناطق دشتی بویژه نواحی خشک و بیابانی، منابع طبیعی تجدید شوند یا معادن تجدیدپذیر بسیاری در مساحت و قطعات کوچک و بزرگ وجود دارند، مانند انواع نمک های انواع کویرها (نمکزارها) یا ماسه های بادی به صورت رشته تپه های طولی شکل به هم پیوسته که طول آنها تا 200کیلومتر و ارتفاع آنها «ماسه بادی انباشته شده» تا 475متر هم می رسد، مانند ماسه ها یا رشته تپه های ماسه ای واقع در شرق لوت که به ریگ یلان معروف است و همینطور دیگر رشته تپه های ماسه ای به هم پیوسته کشور مانند ریگ جن (در جنوب دشت کویر)، ریگ شتران(بین طبس و یزد) ریگ دهلی (سرراه بم به سمسور در بلوچستان) ریگ اسپکه در بلوچستان، ریگ کاشان (آران و بیدگل) و دیگر رشته تپه های ماسه ای طولی (ریگها). اما در مناطق مختلف خشک و بیابانی دیگر انواع تپه های ماسه ای به اشکال مختلف (هلالی شکل، شمشیری شکل و غیره) وجود دارند که هم از اشکال زیبا برخوردارند و هم تمام نشدنی (منابع طبیعی تجدید شونده)اند زیرا جایگزین می شوند، یا از بین نمی روند. تپه های ماسه های بادی، هم زیبا هستند و هم موارد استعمال گوناگون دارند. تاکنون حدود 20مورد استفاده از ماسه بادی کشف شده است. بنابراین، ماسه های بادی هم از منابع مهم اقتصادی (منابع طبیعی تجدید شونده) و هم از عوامل مهم و اشکال زیبای جاذبه توریستی هستند، ضمن آن که تپه های ماسه ای محل اسکی بیابانی نیز هستند.

در نواحی خشک کشور، انواع مختلف کویرها (نمکزارها) وجود دارند که تمام نشدنی (تجدیدپذیر) هستند (برخلاف معادن نمک کوه (گنبدهای نمکی) که تمام شدنی (ثروت های طبیعی) هستند. کویرها یا نمکزارها از انواع مختلف املاح و به اشکال گوناگون و قطعات مختلف در مناطق مختلف کشور ما وجود دارند، که آنها را براساس شکل ظاهری (اشکال قشرهای نمکی و نوع نمک) نامگذاری کرده ایم، مانند: کویرهای قشری که دارای املاح کلرورسدیم هستند، کویرهای چریه که دارای املاح کلرور کلسیوم و کویرهای متورم یا پف کرده، که دارای املاح سولفات سدیوم هستند و شوره زارها که دارای املاح نیترات پتاسیوم اند.

کویرها(نمکزارها) مانند ماسه زارها، ضمن آن که به دلیل داشتن مناظر گوناگون و زیبا از جاذبه های مهم توریستی به شمار می روند با داشتن انواع مختلف املاح، از مهمترین منابع اقتصادی (منابع طبیعی تجدیدپذیر) نواحی خشک کشور هستند زیرا هر یک از انواع املاح کویرها، موارد استعمال گوناگون دارند، به عنوان مثال سولفات سدیوم برای تهیه مواد شوینده، شیشه سازی، کاغذسازی و چندین مورد دیگر استفاده می شود. با احیاء کردن سولفات سدیوم به سولفید سدیوم به روش خیلی ساده، از این ماده بسیار باارزش، برای استخراج فلز از سنگ (سنگ آهن، سنگ مس و غیره) استفاده می شود. از کلرور سدیوم برای مصارف خوراکی انسان و حیوان (نمک طعام) و نیز استخراج نفت و همچنین تولید محصولات پتروشیمی استفاده می شود. کلرور کلسیوم، جاذب الرطوبه است که دهها موارد استعمال دارد و خلاصه از نیترات پتاسیوم هم به عنوان یک کود ازته طبیعی استفاده می شود و هم برای تهیه باروت و دیگر مواد احتراقی، مورد استفاده قرار می گیرد.
بنابراین، کویرها (نمکزارها) برخلاف گذشته که اگر در هر منطقه وجود داشت، نشان از شوم و بدبخت بودن آن منطقه بود، امروزه نشانه خوش شانسی و مایه توسعه و ترقی هر کشور و منطقه به شمار می روند، زیرا در گذشته که فعالیت ها بیشتر براساس کشاورزی و دامداری استوار بود، کویرها به دلیل متراکم بودن نمک در آنها و غیرقابل کشت و زراعت بودن، نه تنها فایده ای نداشتند و مورد استفاده قرار نمی گرفتند، بلکه با بالا آمدن سطح آب زیرزمینی در این عرصه ها، موجب بالا آمدن زه آب شور و کویری شدن زمین های اطراف خود نیز می شدند. روی همین اصل، تمدن های کشاورزی مفلوک روستاهای کوچک و فقیری که در این سرزمین های با آب و خاک شور به وجود آمده بودند، به تدریج با پیشروی آب شور و شورتر و سرانجام کویری شدن اراضی زیر کشت ساکنان این مناطق، روستاها را ترک کرده به دیگر مناطق کشور مهاجرت کردند و به این ترتیب، تمدن های کشاورزی نیز نابود شدند. اما امروزه از برکت پیشرفت علم و تکنولوژی، می توان از انواع املاح، انواع کویرها بهره برداری کرد و چنانچه با یک برنامه ریزی صحیح از آنها استفاده شود، تأثیر به سزایی دراقتصاد منطقه وکل کشور هم از لحاظ اشتغال زایی و هم بالا رفتن سطح زندگی مردم خواهد داشت و شهرهای صنعتی، زنجیروار به دور کویرها ایجاد خواهند شد وتمدن صنعتی پیشرفته به جای تمدن مفلوک کشاورزی درگذشته به وجود خواهد آمد.

کویرها و بیابان های ایران (به عنوان عوارض طبیعی نامساعد) از جاذبه های مهم توریستی
... کویرها و بیابانها فواید دیگری هم دارند که شاید بتوان گفت مهمتر و اقدام دراین زمینه، اقتصادی تر و اولی تر است،برای این که هزینه کمتری را هم دربرخواهد داشت و آن استفاده از کویرها (نمکزارها) و بیابان ها به عنوان جاذبه های مهم توریستی کشور است. درست است که کشور ما با داشتن دریاهای گوناگون و زیبا در شمال و جنوب کشور و جنگل های متنوع درمناطق مختلف، دره های سرسبز و ارتفاعات پوشیده از گیاه و رودهای خروشان و چشمه سارهای پر آب و آب معدنی های متنوع فراوان و عرصه های پوشیده از گل های الوان و نیز حاوی انواع حیات وحش از لحاظ طبیعی یکی از مناطقی درجهان است که دارای انواع جاذبه های توریستی است، اما کویرها و بیابان های ایران دارای ویژگی خاصی هستند. حتی مواردی از آنها، منحصر به فرد بوده و دردیگر کشورهای جهان نمونه آنها مشاهده نمی شود. لذا، ضمن آن که برای هر فرد ایرانی جالب هستند، برای توریست های خارجی به ویژه آنان که با کویر و بیابان و علوم مربوط به آن سروکار دارند (کویرشناسان و بیابان شناسان) بسیار جالب و ارزشمندند، هرچند به ظاهر از عوارض طبیعی نامساعد برای کشاورزی و دیگر بهره برداری های مستقیم از آن به حساب می آیند.

خلاصه ای از جاذبه ها و زیبائیهای کویر و بیابان:
1-کویرها (نمکزارها)
هرکشوری که دارای نمکزار است، برای آن اسمی دارد. به عنوان مثال در زبان عربی به نمکزار«سبخ» )Sabakh( می گویند که جمع آن می شود «سبخاء» و به بیابان هم «صحرا» می گویند. ما درایران به نمکزار «کویر» می گوییم.
تعریف کویر: کویر به زمینی گفته می شود که آنچنان تحت تأثیر نمک است(نمک در سطح یا نزدیک سطح آن متمرکز شده) که قابل رویش برای گیاهان (حتی پسته، خرما، جو و غیره که به شوری و قلیایی مقاوم هستند) نیست. اما امکان دارد که میزان املاح آن به حدی باشد که گیاهان غیرزراعی ولی مقاوم به شوری و قلیایی (مانند گز،خارشتر، اشنیان، نی و غیره) بتوانند درآن برویند. دراین صورت، کویرهای گیاهدار یا مراتع کویری خوانده می شوند که درواقع منابع طبیعی، تکثیر شونده مناطق خشک هستند (همان گونه که جنگل ها، منابع طبیعی تکثیر شونده مناطق مرطوبند). اما اگر مقداری املاح محلول خاک از یک حدی تجاوز کند( از سه درصد و یا هدایت الکتریکی مخصوص آن از 43 میلی موس بر سانتیمتر ) دیگر هیچ گیاهی قادر به روییدن درآن نیست (حتی گیاهی به نام «شور» Salzola که مقاوم ترین گیاه به شوری است) دراین شرایط،کویرها یا نمکزارهای فاقد گیاه ولی دارای قشر نمکی (کویرهای واقعی) به وجود می آیند که باید از املاح آنها استفاده کرد و این رو، نگارنده معتقد است. کویرها (نمکزارهای فاقد گیاه) منابع طبیعی تجدید شونده یا قابل تجدید مناطق خشک هستند (درحالی که کویرهای دارای گیاه، منابع طبیعی تکثیر شونده مناطق خشک اند.